جغتای نام شهرستانی است در غرب خراسان رضوی، آرمیده بر کوهپایه‌های شمالی آخرین امتداد البرز در خراسان و در گفتگویی هزارساله با کوه‌گر بلندترین قله رشته کوه جغتای، پیش از آنکه مردمان این شهر به سوی دشت روانه شوند کلبه‌های گلی نهفته در باغات باصفای جنوب این شهر که مملو از درختان کهنسال گردو و سایر میوه‌هایند، مسکن همیشگی آن ها و ارگ مستحکمی که بر فراز تپه‌ای ساخته بودند پناهگاهشان از حمله راهزنان و دشمنان بود. در مسجد کوچکی که بر لب قنات ساخته بودند دست نیاز به درگاه بی نیاز داشتند و کمی آنسوتر در خم کوچه باغ آسیاب‌های آبی مردمان دشت گندم را به مدد آب آرد می کردند و زندگی به سادگی و زیبایی بر گستره زمان به پیش می رفت و حاجتمندان گاه و بیگاه بر آستانه مبارک امامزاده سید محمد علوی توسل می‌جستند. هر چند که امروزه مصالح بنا جدید شده است لیکن از مقام بودن معصوم‌زاده مدفون در محل نمی کاهد و ثبت اثر موجب بازشناسی و ارج نهادن به این بزرگوار می باشد.
شهرستان جغتاي در موقعیت جغرافیایی شمال شرق کشور و غرب استان خراسان رضوي و شمال غرب شهرستان سبزوار بین 56:36درجه تا 57:16درجه طول جغرافیایی و 26:25درجه تا 6:53درجه عرض جغرافیایی و مساحت آن 1685کیلومترمربع می باشد که از شمال به شهرستان‌هاي اسفراین و جاجرم، از شرق به شهرستان سبزوار و جوین، از جنوب به شهرستان داورزن و از غرب به شهرستان جاجرم و استان سمنان متصل است. مجموعه جغرافیایی جغتاي توسط رشته ارتفاعاتی معروف به هرده جوین در شمال و ارتفاعات جغتاي در جنوب محدود گردیده، رودخانه شور جغتای در خط‌القعر آن از شرق به غرب جریان یافته و پست ترین اراضی منطقه را در برگرفته است. بلندترین ارتفاع در رشته شمالی قله جوین با ارتفاع 1353متر در رشته جنوبی قله معروف به کوه گر با بلندي 2924متر است. پست‌ترین نقطه شهرستان نیز در غرب روستاي شفیع آباد به ارتفاع 915متر از سطح دریا می باشد.
از سويی واژه جغتاي با كلمه جْغتاي كه پسر چنگيزخان است هيچ ارتباطي ندارد و كلمه جغتاي واژه تركي است و از دو كلمه «جغ» به معناي آبنوس و آتاي كه تغيير شكل يافته‌ي «آتي» به معناي پرتاب كردن چوب آبنوس مي باشد و اين اسم از آنجا ناشي مي شود چون شهر آماج حملات دشمنان قرار داشته از بالاي برج و باروي‌ها به سمت دشمن پرتاب مي‌شده است. تاريخ جغتاي نشان مي دهد اين شهر بيش از 150سال سابقه مركزيت و حاكم‌نشيني داشته و به عنوان مركز حكومت ولايت ثلاث جوين- بام وصفي آباد و ميان آباد نقش عمده سياسي و اجتماعي در منطقه داشته است.
مسجد جامع قارزي؛ واقع در جنوب شهر جغتاي که توسط قاسم خان در دوره حکومتی علی میر ابوالقاسم میرمراد در زمان شاه صفی اول به سال 1045ه.ق احداث گردیده است. بنا بر متون کهن نام قدیم این ناحیه «کارزی» بوده است که درباره وجه تسمیه آن نظرهای متفاوتی از سوی محققان و پژوهشگران ارائه شده است. تاریخ جغتای حاکی از وجود بیش از 150 سال پیشینه مرکزیت و حاکم نشینی بوده و به عنوان مرکز حکومت ولایت ثلاث جوین، بام و صفی آباد و میان آباد، نقش عمده سیاسی و اجتماعی در منطقه داشته است. امروزه بقایای قلعه قارزی در محل باغ های فعلی قرار دارد. بنا بر اقوال این قلعه عظیم دارای دو دروازه و 12 برج نگهبانی و نیم برج بوده و حاکم نیز داشته است. کنار این قلعه مزار امامزاده سید محمد علوی قرار دارد.
معرفی بافت قدیم جغتای:
با مطالعه سیر سکونت در جغتای به آسانی می توان دریافت که بافت اولیه این شهر در ابتدا شامل باغ منزل ها و کوچه باغ هایی در جنوب شهر بوده است که بعدها با مهاجرت اهالی به سطوح هموارتر ابنیه یاد شده به صورت موقت و تنها در فصول گرم مورد استفاده قرار گرفته و در سال های بعد تقریبا متروک ماندند. علاوه بر منازل بجای مانده در میان باغات جنوبی شهر وجود مسجد چهارصد ساله قارزی، امامزاده سید محمد علوی، تپه تاریخی بجای مانده از دوران ایلخانیان، آسیاب های آبی متعدد و گورستان هایی به شیوه مسلمین و غیر از آن همه موید سکونتی طولانی مدت در محدوده یاد شده می باشد. مساحت تقریبی باغات جنوبی بالغ بر 350هکتار می باشد که از حیث وسعت در سطح شهرستان بی نظیر و از حیث ارتفاع نیز در دامنه بالاترین کوه شهرستان واقع شده است. علاوه بر مجموعه یاد شده قنواتی که در مرکز و شمال جغتای فعلی واقعند باغات دیگری را پدید آورده اند. که می توان امروزه جغتای را باغشهری با تمام ویژگی های چنین شهرهایی دانست.
ویژگی های بافت قدیم جغتای
بعد از تخریب قلعه قارزی که تنها بنای باقیمانده از مسجد شبستانی آن یک لنگه تاق است و شهرستان جغتای با برج و باروهای رفیع که دور تا دور شهر را محصور می کرد ساخته شد که دو دروازه ورودی و خروجی در سمت جنوب که در ارتفاع آنها اختلاف نظر است که متصل به برج دیده بانی دو طبقه که یک طبقه متعلق به زندگی و زیست موقت نگهبانان و طبقه فوقانی که روباز بوده و نگهبانان با چشمانی تیز بین و همیشه بیدار دور دست ها را می نگریسته اند و اگر مسافری شباهنگام از راه می رسیده در جایگاه استراحت خویش در طبقه اول برج پناه می داده اند تا که شب ظلمانی خود را به صبح می رسانند. بعد از ورود درگاه اصلی یعنی جنوبی دورنمای شهر با خانه های زیبا و محقر که از خشت و ملات گل و سقف تیر پوش ساده که قسمت های مرفه نشین به دو طبقه بالا خانه که با ستون های چوبی بخش ایوانی آن تعریف می شده است. بعد از دروازه اصلی به چهارراهی می رسیده که بازار نام داشته که سمت جنوب و شرق با حجره های متعدد که هر کدام مربوط به صنف خاصی از تجار بوده و به تعداد نه چندان زیاد که احتیاجات مردم را برآورده می ساخته بعد از مسیر جنوب بازار در میانه بازار سمت غرب مسجدی تک ایوانی وجود داشته که ایوانش به سمت جنوب بوده است. در همان راسته خیابان کمی بالاتر از مسجد حمام شهر قرار داشته حمامی بسیار ساده و فاقد تزئینات به همان شیوه قدیمی با بخش های (مردانه و زنانه) که هم اینک هر دو هم مسجد و هم حمام دوباره سازی به شیوه جدید شده است. کوچه ها و گذرهای نسبتا باریک و بلند که بعضی از گذرها از شمال تا جنوب شهر کشیده می شده و یا کوچه‌های باریک و بن بست که برای رفتن به خانه ای آن سوی کوه باید تمام کوچه‌ها را می پیموده تا به خانه می رسیده است که اینک تمام این کوچه‌ها با تخریب بعضی خانه به مسیرهای اصلی متصل شده اند عرض کوچه‌ها طوری بوده که برای عبور انسان و دام تعبیه شده و برج هایی در اطراف که هر برج در شرق به امتداد در غرب نیز به تقارن وجود داشته است که صحت تعداد آن نیاز به تحقیق باستان شناسی دارد ولی همینک در قسمت هایی هنوز از دیوار برج‌ها و دیوارها آثاری دیده میشود همچنین سمت غربی که نمونه کامل و دست نخوردن آن وجود دارد با 3 برج دیده بانی و دیوار متصل به آن که نیمی از سمت غرب شهر را پوشانده است.
گسترش شهر و بافت جدید شهر مربوط به شمال می‌باشد با ساختن شهرک و احداث خانه‌هایی با پلان و فرم معماری مشخص و مشابه هم همه خانه‌ها یک طبقه همکف با باغچه‌های کوچک که بافت جدید را یک دست و یک پارچه کرده است و گسترش محلات را نیز نمی‌توان از قلم انداخت. محله‌های موجود در شهر: جمال آباد، چشمه، پی آب، قاراداش (سنگ سیاه) و همچنین گسترش خانه‌های مسکونی نوساز در شهرک قابل ذکر است. اولین خیابان‌هایی که در شهر آسفالته شد خیابان بازار یا امام خمینی است که از چهار سمت شمال، جنوب، شرق، و غرب که قدیمی ترین و مهم ترین خیابان از نظر تجاری و فرهنگی است.
به علت تمایل مردم به سمت شهرک ها که بافت یکدست و شهری از لحاظ بهداشتی و همچنین تفریحی و فرهنگی وارد بافت قدیم شهر همچنان پابرجاست تنها تغییراتی که می توان مشاهده کرد عقب نشینی کوچه‌ها برای مریض شدن کوچه‌هاست. اما محدود خانه‌هایی که در اثر تخریب خانه‌ها به علت بی توجهی نسبت به محافظت از آن در شرایط جوی و در نهایت به نابودی کشیده شده که ساختمان جدید با مصالح جدید به جای قدیمی بنا شده و یا کسانی که ارزش خانه‌های خشتی را حفظ نموده و با احیاء و بازسازی آن با مصالح جدید و استحکام بخشی دیوارها و سقف آن و افزودن امکانات جدید به ساختمان مانند سرویس‌ها و آشپزخانه به درون خانه، که قبلا حمام وجود نداشته و مردم به حمام شهری مراجعه می کرده‌اند و برای شستن ظروف به حیاط در حوض و پاشویه انجام می‌داده‌اند. نقش میراث فرهنگی در شهر به علت بی توجهی مسئولان شهری در سال‌های گذشته به علت آگاهی نداشتن ارزش برج و باروی شهر دست به تخریب زده بوده‌اند و هم اینک نیز بعد از سال‌ها به علت کوچکی شهر هنوز ارزش آثار و بناهای تاریخی در میان مردم و مسئولان جا نیافتاده است بعدها در بناهای شاخص شهر تعمیراتی انجام شده است. بر قله تپه‌ای که شرح آن بصورت بقایای قلعه ای بصورت دو برج و مسیر باروها بصورتی قابل تشخیص است که می توان چهار ضلعی ارگ را تا حدودی مجسم کرد در محوطه میانی این ارگ سفال‌هایی منقوش با نقوش گیاهی و هندسی و به ندرت با نقوش برجسته شبیه به خط کوفی و به رنگ آبی لاجوردی یافت می شود: که غالبا متعلق به دوران ایلخانیان می باشد.